Zagadkowa Maria Rafałowicz-Radwanowa + uzupełnienie

   W ramach poszukiwań literackich prowadzonych wspólnie z Michałem Fijałkowskim z Domu Echa / Echo Lodge dotyczących tłumaczy prozy Maud Montgomery, postanowiliśmy pochylić się tym razem nad osobą Marii Rafałowicz-Radwanowej. Tłumaczce tej, podobnie jak Janinie Zawiszy-Krasuckiej, zawdzięczamy przekład czterech tytułów, wydanych nakładem Księgarni Popularnej:

• trylogii wydanej w 1936 roku - Emilka ze Srebrnego Nowiu, Emilka dojrzewa oraz Emilka na falach życia - tłumaczenia te były jedynymi istniejącymi do lat 90-tych;
• Ani z Szumiących Topoli z 1939 - zapomniany i nigdy nie wznawiany.

   Dlaczego w tytule postu napisałam: "zagadkowa"? Cóż..., choć dorobek translatorski Marii Rafałowicz-Radwanowej jest dość pokaźny, to po naszym intensywnym śledztwie, z żalem musimy stwierdzić, że jego wykaz jest tu jedyną pewną informacją o tłumaczce. Ten wpis będzie więc właściwie nie opisem osoby Marii Rafałowicz-Radwanowej, ale opowieścią o śladach w archiwach, bibliograficznych błędach, fałszywych tropach i obalonych hipotezach, z jakimi przyszło nam się zmierzyć...

   Punktem wyjścia był katalog ze zbiorów Biblioteki Narodowej, w którym za jedną i tą samą osobę uznano podpisanych jako:

• Maria Rafałowicz-Radwanowa
• Marja Rafałowiczówna
• Emer
• EMER
• Marìâ Rafalovič

   Maria Rafałowicz-Radwanowa ma na swoim koncie, według tego, co udało nam się ustalić, niemal 50 tłumaczeń... i tylko tłumaczeń, co okazuje się być tutaj istotnym szczegółem. Słownik pseudonimów i kryptonimów pisarzy polskich oraz Polski dotyczących  pod redakcją Adama Bara wydany w 1936 roku stwierdza, że Maria Rafałowicz-Radwanowa posługiwała się także pseudonimem "Emer". W taki sposób podpisanych jest około 4 przekładów (raz też ukazał się przekład podpisany "St. Mławski", co odnotowano w Bibliografii polskiej 1901-1939). Jej pierwsze tłumaczenie pod pełnym nazwiskiem pojawia się w 1930 roku (Zbuntowana W.B. Maxwella) 1932, ostatnie zaś... to chyba Ania z Szumiących Topoli z 1939. Owszem, istnieje jeszcze późniejsza (1957) Tajemnica Frontenaków Françoisa Mauriaka, ale jest to wznowienie wydania z lat 30-tych z wierniej przetłumaczonym tytułem. Są też i późniejsze dwa tytuły, przy których widnieje Emer: U stóp olbrzyma: poematy wierszem i prozą Hanny Kawy (1945) wydane w Bukareszcie oraz Robinson Crusoe (1952). Jednakże w opisach bibliograficznych przynajmniej jednego z nich jest błąd! Pierwsza z pozycji opatrzona jest wstępem, którego autorem był ktoś, istotnie, podpisany jako "Emer" - jednak był to "autor niemieckiego wydania" - mężczyzna, który w owym wstępie opisuje m.in. spotkanie z autorką poematów. Jeśli chodzi o powieść Daniela Defoe, to jest to edycja skrócona, anglojęzyczna:

Czy chodzi tu również o naszą tłumaczkę, czy też – podobnie jak w przypadku tomiku Hanny Kawy – takim samym pseudonimem podpisał się ktoś inny? Mogło to być, oczywiście, ostatnie dzieło Rafałowicz-Radwanowej - wykonywała przecież tłumaczenia z angielskiego, więc równie dobrze mogła tak opracować na zlecenie tekst oryginalny. Nie byłabym jednak sobą, gdybym nie wrzuciła tu jakichś własnych wątpliwości i nie przyznała się, że jakiś przekorny chochlik podpowiada mi, iż to kolejny fałszywy trop i błędne założenie w bibliotecznym katalogu. Tym bardziej, że ów katalog przypisuje Rafałowicz-Radwanowej jeszcze jedną pozycję, która, jak to ustalił Michał podczas wizyty w BN, okazała się istnym nieporozumieniem. Otóż, "EMER" widnieje jako tłumacz druku ulotnego zatytułowanego "Ewangelicy w Gliwicach [23.13.03-4.01.2004]", w hasłach dodatkowych znajduje się odsyłacz do Marii Rafałowicz-Radwanowej. W publikacji umieszczono fragmenty tłumaczone na język niemiecki i angielski, m.in. przez "EMER-a". Po szybkim sprawdzeniu informacji w Internecie okazało się, że to nazwa... biura tłumaczeń w Gliwicach (!). Choć opis bibliograficzny trochę nas zastanawiał, to liczyliśmy na to, że ta publikacja dostarczy nam cennych wskazówek, ponieważ w którymś momencie poszukiwań ślady prowadziły właśnie do Gliwic - w Literaturze Polskiej bowiem znalazł się zapis dotyczący Edmunda Radwana, który po wojnie był aktywny w gliwickim teatrze. Zakładając, że mógł być mężem Marji Rafałowiczówny, która o teatrze także pisała, ślad wydawał się obiecujący... Ponadto jest jeszcze jeden błąd w katalogu BN. Niejaka Marìâ Rafalovič, rosyjska autorka, która wydała tomik opowiadań, powiązana jest w nim niesłusznie, właśnie z osobą Marii Rafałowicz-Radwanowej. Zadecydowało o tym zapewne podobnie brzmiące nazwisko.

   Marja Rafałowiczówna była autorką kilku szkiców z zakresu krytyki literackiej, które powstały w latach 1912-1918, a także artykułu z 1915 roku zatytułowanego "Studja kobiet a chwila obecna". Kolejne wzmianki o Rafałowiczównie pojawiają się w prasie do roku 1919 - mowa w nich o odczytach, które przeprowadzała, także z zakresu literatury. Ostatni ślad, do jakiego dotarliśmy, sięga roku 1920, kiedy w dwutygodniku Placówka. Ilustracja polska opublikowano artykuł Marji Rafałowiczówny pt. "Teatr francuski po wojnie". Prawdopodobnie jej rodzicami byli Rafał i Michalina Rafałowiczowie. Być może, podczas pobytu w Szwajcarii (w Lozannie i Territet), miała sposobność poznania samego Henryka Sienkiewicza. W Wielkiej Ilustrowanej Encyklopedii Powszechnej Gutenberga (1928-1938) widnieje taki oto zapis:

   Nazwisko "Juszkiewiczowa" początkowo odrzuciliśmy, uznając, że ktoś zwyczajnie popełnił błąd. Może nawet pomylił literatkę z osobą Marii Juszkiewiczowej - żony Naczelnika - w końcu ówcześni nie mieli do dyspozycji tak potężnego narzędzia, jakim jest Internet ;). Potem jednak nastąpiło olśnienie... no tak! - Juszkiewicz, Władysław Juszkiewicz - tłumacz Polyanny, o której kilka dni wcześniej rozmawialiśmy. Był on oficerem Wojska Polskiego, który po przejściu w stan spoczynku zajął się tworzeniem przekładów. Zginął w Katyniu, w 1940 roku. Jego żona miała na imię Maria, także była pisarką. Mieli córkę - Irenę. Uznaliśmy, że trafiliśmy na fascynujący ślad, ale nasza radość była krótkotrwała. Najpierw przygasła, kiedy w katalogach BN znaleźliśmy samą Marię Juszkiewiczową. W swoim dorobku ma ona w zasadzie tylko literaturę kierowaną do dzieci: zbiory opowiadań i podań z kultur dalekowschodnich, wspomnienia, obrazki sceniczne. Ale również tekst piosenki dla Mieczysława Fogga (też z "japońskim" tytułem), artykuł o koronacji cesarza Japonii i audycję radiową. Pierwsze z jej książek ukazały się w 1924 roku (Bajki japońskie), a ostatni tytuł najprawdopodobniej w 1964 (Święto księżyca). W jednym z wydań powojennych tych tytułów zamieszczono słowa samej autorki skierowane do młodych czytelników, gdzie wspomina ona, że dzieciństwo spędziła właśnie na Dalekim Wschodzie. To mogła być wciąż jedna i ta sama osoba, nasza tłumaczka prozy Maud - mogła zachować swoje panieńskie nazwisko, a jednocześnie nie chcieć używać nazwiska męża - stąd "Radwanowa". Jednakże tą hipotezę i resztki radości obalił rekord, jaki znaleźliśmy na jednym z portali genealogicznych, dotyczący osoby córki Marii i Władysława Juszkiewiczów. Data jej urodzenia absolutnie nie pasuje do aktywności zawodowej Marji Rafałowiczówny - wczesne dzieciństwo córki Juszkiewiczów przypadło na okres, kiedy Marja Rafałowiczówna była wciąż aktywna literacko i udzielała się publicznie pod panieńsko brzmiącym nazwiskiem i stanem.

   Pozostaje jedynie pytanie, czy faktycznie Marja Rafałowiczówna i Maria Rafałowicz-Radwanowa to ta sama osoba? Gdyby wziąć pod uwagę zakres ich zainteresowań, to można i wysunąć hipotezę, że jednak nie - jedna poruszała się w kręgu krytyki literackiej / teatru, a druga tworzyła tylko przekłady. Właściwie brak o nich jakichkolwiek innych danych niż wykaz dorobku.

   Pominęłam tu opis naszych poszukiwań w różnego rodzaju wirtualnie dostępnych zasobach cyfrowych - bibliotek, Archiwum Państwowego, portalach społecznych i historycznych, a nawet bazach danych cmentarzy i grobów. Na dzień dzisiejszy pozostaje nam mieć nadzieję, że kiedyś jednak trafimy na kolejny ślad, który wskaże nową drogę poszukiwań i pozwoli poznać osobę Marii Rafałowicz-Radwanowej – tłumaczki czterech powieści Maud Montgomery na język polski.

   Na koniec, dla zobrazowania całego śledztwa, wklejam poniżej tabelę, która powstała podczas naszych poszukiwań - to już moje skrzywienie zawodowe, ale takie zestawienia potrafią wiele wyjaśnić :)

1912	Ze studjów nad Henrykiem Ibsenem		Marja Rafałowiczówna
1913	Krytyka w szkicach		Marja Rafałowiczówna
1914	Ze studjów nad Henrykiem Ibsenem dramaturgiem		Marja Rafałowiczówna
1915	Studja kobiet a chwila obecna	artykuł w „Kurjerze Poznańskim” napisany z Territet w Szwajcarii	Marja Rafałowiczówna
1918	Szkic krytyczny o „Końcu epopei” K. Tetmajera w czasopiśmie „Zdrój”		Marja Rafałowiczówna
1920	Teatr francuski po wojnie		Marja Rafałowiczówna
1924	Bajki japońskie		Maria Juszkiewiczowa
1926	Duch wierzby: legendy i baśnie japońskie		Maria Juszkiewiczowa
1928	Jak Bolek został harcerzem: obrazek sceniczny w 1-ej odsłonie		Maria Juszkiewiczowa
1928	Kazia Leniuszek: obrazek sceniczny w jednej odsłonie		Maria Juszkiewiczowa
1928	Tajna i drugìe razskazy		Marìâ Rafalovič
1930 1934	Zbuntowana	W. B. Maxwell	Marja Rafałowicz-Radwanowa
1931	W nowej rodzinie: obrazek sceniczny z życia harcerek w jednej odsłonie ze śpiewami		Maria Juszkiewiczowa
1932	Podziemni bojownicy	Frank Arnau	Marja Rafałowicz-Radwanowa
1933	Tango japońskie – słowa do piosenki dla M. Fogga		Maria Juszkiewiczowa
1933	Błękitne oczy	Baronowa Orczy	Marja Rafałowicz-Radwanowa
1933	Rosemary	Baronowa Orczy	Marja Rafałowicz-Radwanowa
1933	Powrót do Boga, t. 1	François Mauriac	Marja Rafałowicz-Radwanowa
1933	Rodzina Frontenac	François Mauriac	Marja Rafałowicz-Radwanowa
1933	Powrót do Boga, t. 2	François Mauriac	Marja Rafałowicz-Radwanowa
1933	Złoto: powieść z życia kalifornijskich poszukiwaczy złota	Fryderyk Gerstaecker	Marja Rafałowicz-Radwanowa
1933	Quo vadis, Europa? = (Czy Europa się podniesie?)	H.R. Knickerbocker	Marja Rafałowicz-Radwanowa
1933	Oblicze świata	Johann Bojer	Marja Rafałowicz-Radwanowa
1933	Życie na wzgórzu	Marta Ostenso	Marja Rafałowicz-Radwanowa
1933	Oto mój mąż	W.B. Maxwell	Marja Rafałowicz-Radwanowa
1934	O dużym Tomku		Maria Juszkiewiczowa
1934	Szewczyk Jun-Lu: opowieść chińska		Maria Juszkiewiczowa
1934	Wang Ho	Aleksander Arno	Emer
1934	Kamilka	François Mauriac	Marja Rafałowicz-Radwanowa
1934	Powrót do Boga	François Mauriac	Marja Rafałowicz-Radwanowa
1934	Czy to jest miłość?	Fryderyk Torberg	Marja Rafałowicz-Radwanowa
1934	Niedoświadczona	Lucyna Delarue-Mardrus	Marja Rafałowicz-Radwanowa
1935	Fombo, małpka i ja [wspomnienia z Mandżurji]		Maria Juszkiewiczowa
1935	Małpka i krabik: bajki japońskie		Maria Juszkiewiczowa
1935	Chłopiec z "Czodża-Goja"		Maria Juszkiewiczowa
1935	Koniec nocy	François Mauriac	Marja Rafałowicz-Radwanowa
1935	Ja i miłość, t. 1	Henry K. Marks	Marja Rafałowicz-Radwanowa
1935	Ja i miłość, t. 2	Henry K. Marks	Marja Rafałowicz-Radwanowa
1935	Tajne agentki	J. Somat	Emer
1935	Posąg z bronzu	J.T. Samat	Emer
1935	Takie sobie dziewczątko - publikowana w odcinkach w Kurjerze Polskim w 1934	Lucyna Delarue-Mardrus	Marja Rafałowicz-Radwanowa
1935	W piekle zazdrości	Lucyna Delarue-Mardrus	Marja Rafałowicz-Radwanowa
1935	Życie na wzgórzu	Marta Ostenso	Marja Rafałowicz-Radwanowa
1935	Światło w oknie	Myrtle Reed	Marja Rafałowicz-Radwanowa
1935	Nawrócenie szpiega	P. Ignatjew	Emer
1935	Kobieta szpieg	R. Migot	Maria Rafałowicz-Radwanowa
1936	Dzieje jednej nocy	E.M. Dell	Marja Rafałowicz-Radwanowa
1936	Powrotna fala	E.M. Dell	Marja Rafałowicz-Radwanowa
1936	Koniec nocy	François Mauriac	Marja Rafałowicz-Radwanowa
1936	Emilka ze Srebrnego Nowiu	L.M. Montgomery	Marja Rafałowicz-Radwanowa
1936	Emilka dojrzewa	L.M. Montgomery	Marja Rafałowicz-Radwanowa
1936	Emilka na falach życia	L.M. Montgomery	Marja Rafałowicz-Radwanowa
1936	Miłość kobiety dojrzałej	Lucyna Delarue-Mardrus	Marja Rafałowicz-Radwanowa
1936	Noce abisyńskie	Mikołaj Breszko-Breszkowski	St. Mławski
1936	Noce abisyńskie „odbito z części nakładu Księgarni Popularnej”	Mikołaj Breszko-Breszkowski	Maria Rafałowicz-Radwanowa
1936	Dolina raju	Robert J. Horton	Marja Rafałowicz-Radwanowa
1937	Listek klonu: przygody małej Polki w Japonii; Pamiętnik małej Koreanki		Maria Juszkiewiczowa
1937	Teściowa wychodzi za mąż	Elizabeth von Arnim / Russell	Maria Rafałowicz-Radwanowa
1937	Miłość, t. 1	Elizabeth von Arnim / Russell	Maria Rafałowicz-Radwanowa
1937	Miłość, t. 2	Elizabeth von Arnim / Russell	Maria Rafałowicz-Radwanowa
1937	Księżyc za dnia	Gertruda Wickerhauser	Maria Rafałowicz-Radwanowa
1937	Ideał dziewczęcia, t. 1	Rosa Mulholland / lady Gilbert	Maria Rafałowicz-Radwanowa
1937	Ideał dziewczęcia, t. 2	Rosa Mulholland / lady Gilbert	Maria Rafałowicz-Radwanowa
1938	Juan w Chinach	Eryk Linklater	Maria Rafałowicz-Radwanowa?
1938	Tajemnica ulicy Crilly	H. S. Keeler	Maria Rafałowicz-Radwanowa
1938	Noce w Sing-Sing	H. S. Keeler	Maria Rafałowicz-Radwanowa
1938	Ideał dziewczęcia	Rosa Mulholland / lady Gilbert	Maria Rafałowicz-Radwanowa
1938	Oblicze świata	Johan Bojer	Maria Rafałowicz-Radwanowa
1938	Jej największy błąd	Marianne v. Angern	Maria Rafałowicz-Radwanowa
1938	Joanna Godden	Sheila Kaye-Smith	Maria Rafałowicz-Radwanowa
1938	Siostry Godden	Sheila Kaye-Smith	Maria Rafałowicz-Radwanowa
1939	Lata walki	Hugh Pendexter	Maria Rafałowicz-Radwanowa
1939	Ania z Szumiących Topoli	L.M. Montgomery	Marja Rafałowicz-Radwanowa
1945	U stóp olbrzyma : poematy wierszem i prozą	Hanna Kawa	EMER
1949	Przebudzenie wiosny		Maria Juszkiewiczowa
1952	Robinson Crusoe	Daniel Defoe	Emer / EMER??
1957	Tajemnica Frontenaków WZNOWIENIE Z 1933	François Mauriac	Maria Rafałowicz-Radwanowa
1958	Czarodziejski imbryczek : baśnie i legendy japońskie	WZNOWIENIE Z 1924??	Maria Juszkiewiczowa
1964	Święto księżyca		Maria Juszkiewiczowa
2003	Ewangelicy w Gliwicach : [23.10.03 - 4.01.2004]		EMER

  Dwa dni po opublikowaniu tego posta, trafiliśmy na informację, która potwierdza, że Maria Juszkiewiczowa - autorka książek dla dzieci - to nie jest nasza Maria Rafałowicz-Radwanowa / Marja Rafałowiczówna (Juszkiewiczowa). Urodziła się w 1894 roku w Woroneżu, w Rosji. Była córką Wacława i Marii z Psurułakisów. Władysław Juszkiewicz był jej drugim mężem. Kształciła się we Władywostoku, gdzie ukończyła gimnazjum i studiowała język angielski w Instytucie Wschodnim. Pracowała w zarządzie Towarzystwa Polsko-Japońskiego, była m.in. członkiem zarządu Towarzystwa Polsko-Chińskiego, Towarzystwa Literatów i Dziennikarzy i ZAiKS-u. W Warszawie mieszkała przy ulicy Alberta I Króla Belgów 6 (wcześniej i obecnie: ul. Niecałej).

Maria Juszkiewiczowa

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
listopad 2019

Pozwolę sobie zamieścić poniżej materiały, które przejrzałam idąc nowym tropem wg wskazówek Pana Marka Jerzego Minakowskiego zamieszczonych w komentarzach pod niniejszym postem. Będą to raczej kolejne kawałki układanki...

• Wycinek ze Szkiców genealogicznych Kazimierza Reychmana, o których pisze Pan Minakowski:

• W Neofitach polskich Teodora Joske Cholińskiego, rodzina ta jest także odnotowana:

• Ciekawostką jest, że na grobie Tadeusza Rotwanda, na Cmentarzu Ewangelicko-Reformowanym w Warszawie, jako rok śmierci widnieje 1925. Pochowany jest razem z rodzicami i zmarłą w dzieciństwie siostrą.

• Na tym samym cmentarzu znajduje się grób Rafała Alfreda Rafałowicza. Inskrypcja głosi, że jest to grób rodzinny:

• Rafał Alfred Rafałowicz także pojawia się w Neofitach:

• Mamy więc Marię Krystynę; zgadza się rok urodzenia. Była jedyną córką z małżeństwa Rafałowiczów. Jej ojciec zajmował stanowiska w zarządach spółek. W prasie można znaleźć jego nekrologi (marzec 1934):

Kurjer Warszawski, 1934

• Zatrzymajmy się przy pannie Rafałowiczównie - oto dwa fragmenty z dawnych gazet:

Kurjer Warszawski, 1912 

Kurjer Warszawski, 1912

• Na stronie geneteka.genealodzy.pl znajduje się ciekawy rekord... Pod ikonką z literą "i" kryje się dodatkowa informacja: "inne nazwiska: Rafałowicz". Bezapelacyjnie musi chodzić tu o tą samą Marię Krystynę z Rafałowiczów. Niestety - nie ma załączonego skanu dokumentu.

• Załóżmy taki tok myślenia: Maria Krystyna Rafałowiczówna to początkująca literatka (użyjmy tu bardzo ogólnego i nadużywanego wówczas określenia na ludzi pióra wszelakiego pokroju...), ale jej ostatnia praca sygnowana panieńskim nazwiskiem pojawia się w 1920 - tym samym roku, w którym ma miejsce ślub z Tadeuszem Rotwandem. Małżeństwo przetrwało dwa lata. Maria Rafałowicz-Radwanowa pojawia się w 1932 (ślub z Januszem Radwanem). Co więcej - od tego roku pracuje jako tłumaczka (i tak pozostanie do Ani z Szumiących Topoli w 1939). Pytanie tylko: skąd Juszkiewicz? Przypomnijmy sobie wyżej cytowany wpis z Wielkiej Ilustrowanej Encyklopedii Powszechnej (tom z 1929): Rafałowiczówna powiązana jest właśnie z tym nazwiskiem, ale z pominięciem Rotwand. Gdzieś pomiędzy ślubem i rozwodem z Rotwandem (1920 - 1922) a ślubem z Radwanem (1932) pojawia się Juszkiewicz... Wiemy, że nie chodzi tu o opisywaną wyżej Marię Juszkiewiczową (choć mają taką samą datę urodzenia), żonę Władysława Juszkiewicza. Czyżby to był pseudonim? Może zmiana nazwiska, by odciąć się od przeszłości? Tutaj w moich poszukiwaniach ślad się urywa...

• by pojawić się raz jeszcze w katalogu akt:

• ...

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

czerwiec 2020

Sprawa trochę się komplikuje, choć może rozwiązanie jest oczywiste. Znalazłam właśnie skan aktu małżeństwa Marii Krystyny Juszkiewicz (także: Rafałowicz) z Januszem Radwanem. W dokumencie widnieje informacja, że Maria była stanu wolnego. Przypuszczam, że takim ogólnym określeniem opisywano kobiety po rozwodzie (i być może wdowy). Sęk w tym, że ślub brano w kościele katolickim i był ślubem mieszanym. Wiek Marii zgadza się z zapisem w Neofitach i Szkicach genealogicznych.

• Biblioteka Narodowa
• Książnica Pomorska
• CBN Polona
• e-Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego
• Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa
• Stanisław Łoza, "Czy wiesz, kto to jest", 1938 - Cyfrowy Dolny Śląsk
• genealodzy.pl
• nukat.edu.pl
• worldcat.org
• i wiele, wiele innych...