"R.", czyli...?

   Postać pierwszej polskiej tłumaczki prozy Montgomery wciąż  jest owiana pewną tajemniczością. Kwestia jej tożsamości pojawiała się na "Pokrewnych duszach" i na zaprzyjaźnionym blogu, "Domu Echa" - w artykułach tych postawiliśmy wiele znaków zapytania i hipotez. Niedawno też dr hab. Piotr Oczko opisał w swoim artykule próby ustalenia tej tożsamości, jakie podjął wraz ze swoim zespołem. Postać Bernsteinowej wciąż nie daje mi spokoju i kolejny raz przyjrzałam się informacjom o niej. Jak wiemy, archiwa Arctów nie przetrwały, podobnie archiwa Naszej Księgarni, która wydawała "Anie" po wojnie. I właśnie od Naszej Księgarni muszę zacząć...

   Po pierwsze i najważniejsze - zwróćmy uwagę, że zestawienie: "Rozalia Bernsteinowa" pojawia się na kartach tytułowych Ani z Zielonego Wzgórza i Ani z Avonlea dopiero w serii wydawanej od 1980. We wszystkich wcześniejszych wydaniach Naszej Księgarni, począwszy od 1956 roku, a na 1976 skończywszy, na stronach tytułowych widnieje "R. Bernsteinowa". I dokładnie w takiej formie (w niektórych wydaniach: "Bernsztajnowa") tłumaczka jest przedstawiana we wszystkich wydaniach przedwojennych oraz w edycji z 1947 u Arcta. Sądzę, że imię "Rozalia" jest błędne - nadane arbitralnie przez Naszą Księgarnię w latach 80. Trudno dociec, jakie były tego powody - imię to utarło się w bibliografii i pojawia się w każdym nowym wydaniu. Jak zatem miała na imię pierwsza tłumaczka powieści Montgomery na język polski? Być może Rachela (a przynajmniej w takim polskojęzycznym brzmieniu mogła używać tego imienia).  

   Co mnie przekonuje do takiej hipotezy? 

1. Ania z Zielonego Wzgórza doczekała się wielu adaptacji scenicznych. Pierwsza była autorstwa Andrzeja Konica (1963). W licznych programach teatralnych i na afiszach tłumaczka, o ile nie jest przedstawiana jako "R. Bernsteinowa", to pojawia się jako "Rachela Bernsteinowa" - od lat 60. aż do lat 90. Owszem, występuje też, ale znacznie rzadziej, jako "Rozalia", a nawet "Róża". Co ciekawe, spektakl poznański z 2015 roku również oparto na tłumaczeniu "Racheli Bernsteinowej"...
2. W artykule Pani Barbary Wachowicz, L. M. Montgomery: at home in Poland (1987), imię "Rachela" pojawia się dwa razy. Kiedyś myślałam, że jest to jakiś "chochlik", jednak wiele wskazuje na to, że Autorka jak najbardziej poprawnie przedstawiła tłumaczkę.
3. "R. Bernsteinowa", "Rachela Bernsteinówna", "R. Bernsteinówna", "R. Bernstein", "R. Bern." tłumaczyła "ze szwedzkiego", "z norweskiego" i "z duńskiego" powieści, nowele i powiastki dla dzieci. Najwcześniej pojawia się ta druga forma - w listopadzie październiku 1893 roku (Kurjer Warszawski. R. 73, 1893, nr 294, s. 4) , w zapowiedzi Redaktora Lynge Hamsuna Knuta. Także niedługo potem redakcja Niwy ujawnia czytelnikowi imię tłumaczki noweli Śmierć - Rachela. Poniżej zamieszczam zestawienie większości tytułów związanych z tym zbiorem nazwisk wraz ze wzmiankami co do formy nazwiska tłumaczki (w oparciu o przegląd zasobów w Polonie), bez uwzględnienia powieści Montgomery.
   
   

   tytuł	rok wzmianki - forma nazwiska
   Dzieciństwo mateczki	1906 – R. Bernsteinowa 1910 – R. Bernsteinowa
   Zima	1908 – R. Bernsteinowa
   Wiosna	1908 – E. Bernsteinowa
   Baśń o czterech władcach ziemi. Opowiadania	1909 – R. Bernsteinowa
   Pierwsze spotkanie	1908 – Bernsteinowa
   Dwunożny ujarzmiciel sił przyrody	1909 – R. Bernsteinowa 1909 – R. B. 1910 – R. Bernsteinówna 1911 – R. Bernsteinowa 1913 – R. Bernsteinowa 1916 – R. Bernsteinowa 1918 – R. Bernsteinowa
   Dziwna przygoda kokoszy	1911 – R. Bernsteinowa
   Redaktor Lynge	1893 – panna Rachela Bernsteinówna 1894 – R. Bernstein 1895 – R. Bernstein 1896 – R. Bernstein 1904 – R. Bernstein 1905 – R. Bernstein
   Śmierć	1894 – R. Bern. (panna Rachela Bernsteinówna)
   Dziennik Julii	1895 – R. Bernsteinówna 1895 – R. Bernsteinowa 1896 – R. Bernsteinówna 1906 – R. Bernstein 1907 – R. Bernstein 1911 – R. Bernsteinówna (katalogi Estreichera)
   Przygoda Janka w wieczór wigilijny	1910 – R. Bernsteinowa
   Wieczór wigilijny - szwedzki	1910 – Bernsteinowa 1911 – Bernsteinowa 1924 – R. Bernsteinowa
   Królowa Elfów i inne powiastki	1911 – R. Bernsteinowa
   Czapka za talara	1907 – R. Bernsteinowa
   Wycieczka do lasu	1906/1907 – przez Bernsteinową
   Płaszcz Józefa	1907 – R. Bernsteinowa
   Myszka domowa i myszka polna	1910 – R. Bernsteinowa
   Pliszki	1907 – R. Bernsteinowa
   Niewidzialni	1908 – R. Bernsteinowa
   Ojciec lis	1907 – R. Bernsteinowa
   Bąbliki	1917 – R. Bernsteinowa 1918 – J. Bernsteinowa
   Z życia zwierząt w niewoli	1918 – J. Bernsteinowa 1924 – J.(adwiga) Bornsteinowa - właściwe
   Pan Słota i panna Słoneczko	1918 – Bernsteinowa
   Dzieci doktora	1912 – R. Bernsteinowa
   Podróż do morza lodowatego	1898 – R. Bernsteinowa
   Siostrzyczka	1913 – R. Bernsteinowa

   
   Zasadniczo, Bernsteinówna "znika" ok. 1910/11, na przełomie wieku pojawia się Bernsteinowa i Bernstein, potem w źródłach widnieje w większości przypadków Bernsteinowa, aż do 1913 roku (czyli mniej więcej rok po ukazaniu się Ani z Zielonego Wzgórza), a następnie pojawia się jeszcze raz przy okazji Ani z Avonlea (1924 - dość z resztą zastanawiające, że tłumaczenie wyszło tyle lat po oryginalnym wydaniu, odwrotnie niż w przypadku pierwszej części cyklu).
4. Biorąc pod uwagę wnioski z analizy lingwistycznej pierwszego przekładu Ani z Zielonego Wzgórza, jaką przeprowadzili badacze z zespołu dra hab. Piotra Oczki, z dużym prawdopodobieństwem można założyć, że autorka tłumaczeń z powyższej listy (o ile wciąż jest to jedna i ta sama osoba, a sądzę, że raczej tak właśnie jest) dokonała także przekładu Ani z Zielonego Wzgórza - posługując się przy tym również (a może tylko?) szwedzkim przekładem powieści.
5. Pozostaje pytanie - dlaczego, jeśli jest to ta sama osoba, cały czas używa tego samego nazwiska, ale najpierw w formie zarezerwowanej dla panien, a potem dla mężatek. Zmieniła stan cywilny, a nazwisko nie? Otóż mogło tak być, o ile jej mąż nosił to samo nazwisko. I nawet mam pewną kandydatkę - ale na tym etapie, branie jej pod uwagę, to jeszcze czysta fantazja (która jednak, przyznaję, mocno mnie się uczepiła... ;) ).
6. Jeśli początki kariery tajemniczej tłumaczki dotyczą Racheli, którą z Anią z Zielonego Wzgórza łączy "szwedzki trop", a ślady tego imienia pojawiają się w źródłach powojennych związanych z recepcją Montgomery, to dziś Bernsteinową być może powinniśmy przedstawiać innym imieniem niż te, do którego jesteśmy przyzwyczajeni...

Pamiętajcie, że to co tutaj opisałam, to tylko hipoteza. Nie chciałabym wprowadzać nikogo w błąd, który mógłby być powielony. Spędziłam przy tym temacie sporo czasu, a ponieważ "Pokrewne dusze" to również blog o bibliograficznych poszukiwaniach, nie mogłam sobie odmówić podzielenia się swoją opinią. Drodzy Czytelnicy, a co Wy sami sądzicie o naszej tajemniczej "R."? 

2019-09-03
Znalazłam jeszcze takie ciekawe ogłoszenie sprzedaży (Kurjer Poznański, 20 grudnia 1921):

Nieporozumienie, czy może ktoś kojarzył tłumaczkę z wcześniejszego dorobku?