O wydaniach RETOR-a i wszystkich późniejszych...

   Zajrzyjmy dzisiaj do egzemplarza Wymarzonego domu Ani, który ukazał się w 1931 roku nakładem Wydawnictwa Arcydzieł Literatur Obcych RETOR.

Okładka Wymarzonego domu Ani z ilustracją Artura Horowicza

(zdj. ze zbiorów Biblioteki Narodowej)

   W jednym z poprzednich postów pokazałam, jak RETOR na łamach tejże książki zapowiadał wydanie kolejnej powieści Maud - Doliny Tęczy (1932). Na samym końcu egzemplarza znajduje się jeszcze jedna strona:

Ostatnia strona w egzemplarzu Wymarzonego domu Ani

(zdj. ze zbiorów Biblioteki Narodowej)

   Kiedy, podczas wizyty w Bibliotece Narodowej spędzonej na wertowaniu przedwojennych wydań książek Maud, Michał z Domu Echa/Echo Lodge odkrył tę stronę, jej treść przyprawiła nas o zawrót głowy! Widzicie te tytuły?! Pominąwszy Rillę ze Złotego Brzegu i Błękitny Zamek, które ukazały się w późniejszych latach pod takimi właśnie tytułami, pozostałe są czystym zdumieniem podszytym zachwytem:

• KILMANY OGRODNICZKA - "Kilmany"? Literówka czy celowa zmiana imienia bohaterki? Do tego "ogrodniczka" - jeśli już to: "sadowniczka" ;).
• ZŁOTA DROGA - tytuł niewiele odbiega od tego, który w swoim przekładzie zastosowała Joanna Kazimierczyk, które to jednak tłumaczenie powstało dopiero w 1990 roku - przed II Wojną Światową w Polsce wydano z tej dylogii tylko Historynkę, która jest tu zapowiadana jako:
• HISTORJA DZIEWCZYNKI - tu już widać niekompetencję lingwistyczną autora tego roboczego (?) tytułu.
• PRZYGODY ZŁOTEJ MARY W KRAINIE CZARÓW - ha!... "Magic" przerobione na "krainę czarów" (czyżby skojarzenie z Alą w krainie czarów w opracowaniu Marii Morawskiej?), "Marigold" = "Złota" + "Mary" (tłumaczenie aż nazbyt dokładne ;) ).
• EMILJA - to jest dopiero ciekawe! Cała trylogia ujęta pod jednym tytułem? Czyżby planowano wydanie jednotomowe? Raczej nie, więc może jest to tylko uogólnienie dla całej serii...trudno dociec.

   Żaden z tytułów wymienionych na tej stronie nie wyszedł u RETOR-a. Może poza Rillą ze Złotego Brzegu, która była nieco "na pograniczu" - ale o tym za chwilę. Kilka z tych pozostałych powieści ukazało się w Polsce do 1939 roku, jednak u innych wydawców (The Golden Road i Magic for Marigold ujrzały światło dzienne wiele dekad później). Dlaczego? Wydaje się, że o dziejach wydawniczych książek Maud - poza pierwszymi dwoma tomami o Ani, które wydawał Arct - zadecydowała burzliwa, choć krótka historia RETOR-a. Na chwilę obecną nie dysponuję wieloma materiałami, ale to, co już znalazłam, rzuca sporo światła na całą kwestię.

   Nazwa Wydawnictwa Arcydzieł Literatur Obcych RETOR widnieje na stronach tytułowych właściwie tylko trzech powieści Maud:

                     (zdj. ze zbiorów własnych)                      (zdj. ze zbiorów Biblioteki Narodowej)

(zdj. ze zbiorów Biblioteki Narodowej)

   W jednym z wcześniejszych postów, dotyczących sporu o Anię z Wyspy, przytoczyłam fragment dokumentu, z którego wynika, że właścicielem RETOR-a był Stanisław Kozłowski, który posiadał licencję na wydanie Anne of the Island w Polsce:

   Znana amerykańska firma wydawnicza L.C. Page i S-ka, posiadająca swą centralę w Bostonie, ma swych przedstawicieli we wszystkich państwach europejskich.

 Polskim przedstawicielem tej firmy został swego czasu p. Stanisław Kozłowski, właściciel warszawskiej firmy księgarskiej „Retor". Zawarł on z amerykanami formalną umowę, na podstawie której uzyskał prawa na tłumaczenie i wydawanie wszystkich dzieł pisarzy Nowego Świata. [...]
   posiada wyłączne prawo wydania tej książki.

   O istnieniu firmy Kozłowskiego informowała notatka we Wpisach do Rejestru Handlowego w Sądzie Okręgowym w Warszawie, publikowanych w tygodniku Polska Gospodarcza (R.13 (1932) nr 24):

   O nowo powstałej firmie pisano także, krytycznie, w Przeglądzie Pedagogicznym (18 października 1930):

   Jednak nazwisko Stanisława Kozłowskiego wymieniane jest we wspomnianym Rejestrze już dwa lata wcześniej (R.11 (1930) nr 12):

  Myślę, że chodzi tu o tą samą osobę. Kasper Wojnar był krakowskim księgarzem, a potem wojskowym:

   "Kasper Wojnar i s-ka" przestała istnieć 17 maja 1932 roku, kiedy cała firma przeszła na wyłączność jej założyciela.



   Wróćmy jednak na chwilę do RETOR-a. Ta wspomniana urzędowa adnotacja w Rejestrze jest dość dziwna. Stanisław Kozłowski pojawia się tu w nazwie firmy, zaś jako właściciel wymieniany jest Czesław Kozłowski. Ojciec i syn? Bracia? Inni krewni?

   Czesława Kozłowskiego znajdziemy także w egzemplarzu Rilli ze Złotego Brzegu:

 Strona tytułowa Rilli ze Złotego Brzegu

(zdj. ze zbiorów Biblioteki Narodowej)

Strona przedtytułowa Rilli ze Złotego Brzegu

(zdj. ze zbiorów Biblioteki Narodowej)

   Zwróćmy szczególną uwagę na stronę przedtytułową - jako wydawca wymieniony jest i RETOR, i Czesław Kozłowski (!).


   "Księgarnia Czesława Kozłowskiego" była indywidualną firmą właśnie od 1933 - roku wydania Rilli (tu znów istnieje potwierdzenie w Rejestrze Handlowym - R.14 (1933) nr 23):

   Co się właściwie wydarzyło? Chronologicznie wyglądałoby to tak:

• 1929 - Stanisław Kozłowski wchodzi do spółki z Kasprem Wojnarem
• 1930 - założenie RETOR-a przez Stanisława Kozłowskiego, jednak współwłaścicielem lub oficjalnym właścicielem jest Czesław Kozłowski
• 1930/1931 - RETOR prowadzi na łamach Przeglądu Księgarskiego "uprzejmy" spór  z Księgarnią Francuza o Anię z Wyspy
• 1931 - proces sądowy z Księgarnią Francuza, wydanie Ani na uniwersytecie (tłum. J. Zawisza-Krasucka), wydanie Wymarzonego domu Ani (tłum. Stefan Fedyński)
• 1932 - wpis RETOR-a do Rejestru, wyjście ze spółki z Wojnarem, wydanie Doliny Tęczy (tłum. J. Zawisza-Krasucka)
• gdzieś tutaj rozchodzą się drogi Kozłowskich...
• 1933 - powstaje Księgarnia Kozłowskiego, której właścicielem jest, ponownie, Czesław Kozłowski, wydanie Rilli ze Złotego Brzegu (tłum. J. Zawisza-Krasucka)

   A teraz zerkamy ponownie na ostatnią stronę, ale tym razem z Rilli ze Złotego Brzegu:

Ostatnia strona w egzemplarzu Rilli ze Złotego Brzegu

(zdj. ze zbiorów Biblioteki Narodowej)

   I znowu pojawiają się tytuły owych powieści zapowiadanych już przez RETOR-a, brakuje tu jednak "Emilji". I znów - żadna z tych powieści nie ukazała się nakładem Księgarni Kozłowskiego. Co tym razem się stało? Podpowiedź być może znajduje się... w ogłoszeniach o licytacjach komorniczych:

   Wygląda na to, że w tle rozegrał się kolejny spór sądowy. Co ciekawe, pojawia się w nim Stefan Fedyński - chyba najbardziej tajemnicza postać wśród tłumaczy książek Maud na język polski. Jest on "gwiazdą" jednej powieści - przełożył tylko Wymarzony dom Ani, dla RETOR-a.


   Co stało się z wydawnictwami Kozłowskich? RETOR zaprzestał działalności po 1932 roku. Księgarnia Kozłowskiego działała nadal - była wymieniana w artykule opisującym pewną sprawę kryminalną, podpisywał w niej swoje książki Tadeusz Dołęga-Mostowicz, w 1936 roku wydała powieść Adolfa Dygasińskiego.

   Co w takim razie z planami wydawniczymi książek Maud? Dlaczego po Rilli pozostałe powieści, tak szumnie zapowiadane i przez RETOR-a, i przez Księgarnię Kozłowskiego zostały wydane gdzieś indziej? Zapewne zdecydowały o tym perypetie finansowe i sądowe obydwu wydawców. Być może przyczynił się też do tego także fakt, że sama Pisarka zaczęła publikować w pewnym momencie u innego wydawcy (kiedy wygasło jej pięcioletnie zobowiązanie wobec L.C. Page, na wydawcę wybrała firmę Fredericka A. Stokesa). Gdyby usystematyzować dane dotyczące wydawców Maud i wydawców polskich przekładów, to całość wyglądałaby tak:

rok wydania	tytuł	pierwszy wydawca	rok polskiego wydania  przedwojennego (daty oficjalne)	polski wydawca	tłumacz
1908	Anne of Green Gables	L. C. Page	1912	M. Arct	R. Bernsteinowa
1909	Anne of Avonlea	L. C. Page	1924	M. Arct	R. Bernsteinowa
				B. Rudzki
1910	Kilmeny of the Orchard	L. C. Page	1936	J. Przeworski	W. Wielińska
1911	Story Girl	L. C. Page	1936	J. Przeworski	J. Zawisza-Krasucka
1913	The Golden Road	L. C. Page	-	-	-
1915	Anne of the Island	L. C. Page	1930	Francuz	A. Magórski
			1931	RETOR	J. Zawisza-Krasucka
1917	Anne’s House of Dreams	Frederick A. Stokes	1931	RETOR	S. Fedyński
1919	Rainbow Valley	Frederick A. Stokes	1932	RETOR	J. Zawisza-Krasucka
1921	Rilla of Ingleside	Frederick A. Stokes	1933	Cz. Kozłowski	J. Zawisza-Krasucka
1923	Emily of New Moon	Frederick A. Stokes	1936	Księgarnia Popularna	M. Rafałowicz-Radwanowa
1925	Emily climbs	Frederick A. Stokes	1936	Księgarnia Popularna	M. Rafałowicz-Radwanowa
1926	The Blue Castle	Frederick A. Stokes	1939	Księgarnia Literacka	K. Borawski
1927	Emily’s Quest	Frederick A. Stokes	1936	Księgarnia Popularna	M. Rafałowicz-Radwanowa
1929	Magic of Marigold	Frederick A. Stokes	-	-	-
1931	A Tangled Web	Frederick A. Stokes	-	-	-
1933	Pat of Silver Bush	Frederick A. Stokes	-	-	-
1935	Mistress Pat	Frederick A. Stokes	-	-	-
1936	Anne of Windy Poplars	Frederick A. Stokes	1939	Księgarnia Popularna	M. Rafałowicz-Radwanowa
1937	Jane of Lantern Hill	Frederick A. Stokes	-	-	-
1939	Anne of Ingleside	Frederick A. Stokes	-	-	-

   Czerwoną kreską zaznaczony jest okres, kiedy Maud rozpoczęła współpracę z innym wydawcą. Jeśli wyrzucimy z tego zestawienia te tytuły, które nie ukazały się przed końcem 1939 roku, i posortujemy według chronologii polskich wydań, to zestawienie będzie wyglądać tak:

rok wydania	tytuł	pierwszy wydawca	rok polskiego wydania przedwojennego (daty oficjalne)	polski wydawca	tłumacz
1908	Anne of Green Gables	L. C. Page	1912	M. Arct	R. Bernsteinowa
1909	Anne of Avonlea	L. C. Page	1924	M. Arct	R. Bernsteinowa
				B. Rudzki
1915	Anne of the Island	L. C. Page	1930	Francuz	A. Magórski
			1931	RETOR	J. Zawisza-Krasucka
1917	Anne’s House of Dreams	Frederick A. Stokes	1931	RETOR	S. Fedyński
1919	Rainbow Valley	Frederick A. Stokes	1932	RETOR	J. Zawisza-Krasucka
1921	Rilla of Ingleside	Frederick A. Stokes	1933	Cz. Kozłowski	J. Zawisza-Krasucka
1910	Kilmeny of the Orchard	L. C. Page	1936	J. Przeworski	W. Wielińska
1911	Story Girl	L. C. Page	1936	J. Przeworski	J. Zawisza-Krasucka
1923	Emily of New Moon	Frederick A. Stokes	1936	Księgarnia Popularna	M. Rafałowicz-Radwanowa
1925	Emily climbs	Frederick A. Stokes	1936	Księgarnia Popularna	M. Rafałowicz-Radwanowa
1927	Emily’s Quest	Frederick A. Stokes	1936	Księgarnia Popularna	M. Rafałowicz-Radwanowa
1936	Anne of Windy Poplars	Frederick A. Stokes	1939	Księgarnia Popularna	M. Rafałowicz-Radwanowa
1926	The Blue Castle	Frederick A. Stokes	1939	Księgarnia Literacka	K. Borawski

   RETOR niewiele skorzystał z licencji L.C. Page. Wydał tylko jedną powieść. Czy kiedy rozpoczęły się kłopoty z Czesławem Kozłowskim, to prawa do wydania Kilmeny of the Orchard  i  Story Girl sprzedał Wydawnictwu J. Przeworskiego? RETOR musiał mieć też wykupione prawa od Fredericka A. Stokesa - wydał bowiem Anne's House of Dreams i Rainbow Valley. Co z wydaniem Rilli? Czy prawo do jej wydania, tak jak pozostałych tytułów zapowiadanych przez RETOR-a, przeszło na Księgarnię Czesława Kozłowskiego legalnie? A potem wydawnictwo to zbyło je Księgarni Popularnej i Księgarni Literackiej? I co w tym wszystkim robi Stefan Fedyński - tłumacz?...

   W całej układance jest jeszcze sporo elementów do uzupełnienia. Być może kiedyś uda się poznać całą prawdę o tych niezwykłych dziejach wydawniczych...

• korzystałam ze zbiorów: CBN Polona, e-Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego i Wielkopolskiej Biblioteki Cyfrowej